Nasza łacińska cywilizacja

Gościwit Malinowski

Nasza łacińska cywilizacja

Własną cywilizację traktujemy jako coś naturalnego i potrafimy ją dostrzec, nazwać, zdefiniować jedynie przez kontakt ze społecznościami nie tyle niecywilizowanymi (tu rozróżniamy dzikich, barbarzyńców i nas), ile należącymi do innej, odmiennej od naszej cywilizacji. We współczesnym świecie istnieją cztery wielkie cywilizacje: 1) chińska – cywilizacja jednego wyjątkowego pisma ideograficznego, możemy też nazwać ją dalekowschodnią, gdyż od kilkunastu wieków swój wkład w nią mają także Wietnamczycy, Koreańczycy i Japończycy, 2) indyjska – cywilizacja dziesiątków języków i pism sylabicznych w Indiach, Indochinach i wciąż gdzieniegdzie w Indonezji, z dominującym sanskrytem, nierozdzielnie związana z dwoma wielkimi religiami – hinduizmem i buddyzmem i kilkoma małymi – dżinizm, sikhizm, 3) muzułmańska – cywilizacja wymyślonej przez Mahometa najmłodszej religii Abrahamowej, islamu, owoc ewolucji starożytnej cywilizacji semickiej Bliskiego Wschodu, cywilizacja związana nierozdzielnie z językiem arabskim, oraz arabskim modelem życia, nawet jeśli gdzieniegdzie dochodzą do głosu języki lokalne; 4) nasza.

Nasza, czyli jaka. 1) Zachodnia vide Otto Spengler i jego „Zmierzch Zachodu”? Czyli powinna mieć opozycję wschodnia, tymczasem czym miałby być ten Wschód? Bizancjum, czy może Bagdad? I dlaczego zachodnią nie nazwać cywilizacji muzułmańskiej, skoro najdalej na Zachód wysunięta część naszej hemisfery to Maghreb (Maroko i Mauretania), czy Andaluzja przez 700 lat arabska. 2) Europejska? No niechby, tylko że jej twórcy Tales z Miletu, Jezus z Nazaretu i Augustyn z Hippony, nigdy nogi nie postawili na europejskim kontynencie i nie byli żadnymi kolonizatorami, tylko mieszkali u siebie w Azji i w Afryce (trochę nas poniosła retoryczna przesada, Augustyn jednak bywał w Mediolanie, ale cóż to w porównaniu do lat spędzonych w Afryce). 3) Białego człowieka? Ale czyż muzułmanie nie mogą być biali, albo buddyści, że o Ariach z Indii nie wspomnimy? I czy czarni nie należą do naszej cywilizacji od czasów sługi królowej Kandake, Nzinga-Nkuwu Jana I króla Kongo, czy kardynała Roberta Saraha. 4) Chrześcijańska? Tylko czy nasza cywilizacja nie z politeistycznej Grecji i Rzymu się wywodzi, czy nie rozwinęli jej Żydzi, zwłaszcza w ostatnich dwóch stuleciach. No to może judeo-chrześcijańska? Dalej nie ma miejsca na Homera i Cycerona; 5) Euroatlantycka? Ale gdzie tu miejsce na Australię? Albo i na Kalifornię?

Co tak naprawdę określa naszą cywilizację? Primo, pismo. Secundo, religia. Tertio, język. Pismo naszej cywilizacji to pismo alfabetyczne, inne niż arabski abdżad, gdzie wielu samogłosek się nie zaznacza, niż indyjskie sylabariusze, niż chińskie hieroglify, dziesiątki tysięcy znaków ideograficznych, zwanych dziś z angielska charakterami. Religii nasza cywilizacja miała wiele, ale w pewnym momencie wszystkie jej ludy zostały uformowane przez chrześcijaństwo, większość z nich przyjęła tę religię, a Żydzi stworzyli własną w opozycji do chrześcijaństwa*. Nawet wolnomyśliciele i ateusze naszej cywilizacji są tak naprawdę chrześcijanami à rebours, gdyż swój intelektualny bunt kierują przeciw chrześcijaństwu właśnie i chrześcijaństwo jest punktem odniesienia, na którym budują swój światopogląd, nawet, a może szczególnie wtedy, gdy jest on antychrześcijański. Języków ma nasza cywilizacja jeszcze więcej niż religii, tylko, który z nich jest tym jednym, jedynym, dominującym jak sanskryt, arabski, czy chiński klasycznej literatury? Czy angielski, najbardziej rozpowszechniony dziś język świata, który wyszedł z naszej cywilizacji? Angielski jest jednak język ponadcywilizacyjnym, służy do porozumiewania się całej ludzkości. Nawet cywilizacja muzułmańska tak rygorystycznie przywiązana do arabskiego głosi dziś swą ideologię głównie po angielsku. Czy zatem greka, język nauki, filozofii, teologii oraz kategorii myślenia, poznawania i opisywania świata w naszej cywilizacji? Tylko że w dziejach naszej cywilizacji greka bywała bardzo ważna, a bywała też nieznana. Co więcej Zachód (czymkolwiek by był, ale jeśli był to przez wieki był światem bez greki) poznawał to, co greckie, poprzez inny język – łacinę. I to chyba właśnie łacina jest naszym wspólnym językiem, matką naszej cywilizacji, tak jak sanskryt jest matką indyjskiej. Łacina nie jest najstarsza i nie jest najgodniejsza, greka ją przewyższa starodawną mocą, jak język wedyjski przewyższa sanskryt. Ale w znaczeniu cywilizacyjnym to łacina jest tym językiem, z którego wszystkie języki europejskie biorą się jako dzieci rodzone (romańskie), albo przysposobione (germańskie, słowiańskie, ugrofińskie) i nawet greka w późnym antyku i średniowieczu chłonęła łacinę na wielką skalę. Mistrz uczył się świata na nowo od swego ucznia.

Tak więc nasza cywilizacja jest alfabetyczno-chrześcijańsko-łacińska. Długa nazwa, jak ją poręcznie skrócić? Cywilizacja alfabetyczna? Czy może jednak chrześcijańska? Może więc jednak najlepiej łacińska? Tracimy tu Homera i Mojżesza, którzy do niej nie należeli, ale pamiętamy dziś o Homerze i Mojżeszu tylko dlatego, że przeszli oni przez pamieć zbiorową cywilizacji łacińskiej, do której należymy.

Jak rozumieć pojęcie cywilizacji łacińskiej? Można wąsko, można wymagać spełnienia wszystkich trzech warunków: alfabet łaciński, chrześcijaństwo łacińskie i język łaciński jako dominanta w istotnym okresie historycznym. Taka cywilizacja obejmie tylko rzymskich-katolików i protestantów (jako byłych rzymskich-katolików), wykluczając całe chrześcijaństwo wschodnie, że o Żydach już nie ma co wspominać. Można jednak rozumieć to szerzej. Pojmować alfabet w ogóle jako system pisma z literami dla samogłosek (a więc i greka matka pism alfabetycznych, i cyrylica, ormiański, gruziński, gocki nawet). Akceptować chrześcijaństwo we wszelkich odmianach (także to z innymi pismami: syryjskie, etiopskie), gdyż zrodziło się na terenie państwa rzymskiego i to łacińską tabliczkę przybito nad głową ukrzyżowanego Chrystusa INRI (oczywiście tekst łaciński przetłumaczono na języki tubylców rzymskiej Palestyny – grekę i hebrajski jak podaje Ewangelista). Włączać w obręb naszej cywilizacji także te kraje i nacje, gdzie język łaciński choć przez chwilę ważny w życiu społecznym, literackim czy edukacyjnym – nawet słowiańska i bizantyjska Rosja się tu załapie, latynizowana z uporem, choć powierzchownie, przez Polaków w XVII w. i oświeconych Niemców w XVIII w.

Tak więc najpełniejszą nazwą dla naszej cywilizacji jest określenie CYWILIZACJA ŁACIŃSKA. Tylko że trzeba je rozumieć wbrew wielkim myślicielom. Wbrew Feliksowi Konecznemu i wbrew Samuelowi Huntingtonowi. Koneczny pojmował cywilizację łacińską wąsko. Wykluczał z niej Żydów i żydów, Greków i greków należących do cywilizacji bizantyjskiej, która jego zdaniem miała być niezwykle żywotna i opanować protestanckie Niemcy. Huntington z kolei to typowy WASP, który cywilizacji zachodniej (dla której my zamierzamy wypromować termin łacińska), przeciwstawia dwie inne „nasze”: prawosławną i latyno-amerykańską. Wyrzucenie Żydów, Rosjan i protestanckich Niemców poza nawias cywilizacji łacińskiej mogło się dokonać tylko w odrodzonej Polsce, kiedy to na przełomie XIX i XX w. rozpowszechniała się polska tożsamość narodowa z elit szlacheckich na masy ludowe poprzez kontrast do innowierców i innojęzycznych (było to oczywiście wykluczenie jedynie kulturowe, w każdej chwili Żyd i żyd, Rosjanin i grek, czy nawet Niemiec i luter mógł przyjąć wartości łacińskie wraz z wiarą łacińską, zgłaszając akces do cywilizacji łacińskiej). Podobnie wyrzucenie katolickich, pochodzących z Europy użytkowników języków romańskich z Ameryki Środkowej i Południowej mogło się dokonać tylko w Stanach Zjednoczonych, tworzących swa anglosasko-antykatolicką tożsamość w opozycji do Ameryki Łacińskiej, której ziemie bezczelnie zagrabiano w XIX w. i którą bezlitośnie wyzyskiwano pod postacią republik bananowych. Nawet jeśli uznamy, że istotnie na tożsamość meksykańską wpłynęła zniszczona przez konkwistadorów cywilizacja mezoamerykańska Majów, Azteków, Huasteków, Zapoteków, etc., to przecież tożsamość argentyńska jest o wiele bardziej na czysto zachodnich, łacińskich wzorcach budowana niż wiele tożsamości Europy, choćby niemiecka, łypiąca niekiedy okiem w stronę okultystycznej. antyłacińskiej, pogańskiej germanomitomanii.

Własną cywilizację dostrzegamy, definiujemy, nazywamy tylko w kontraście do obcej. Jest to doświadczeniem ludzi o wiedzy dość szerokiej, by rozumieć obcych i w ich zwierciadle dostrzec, na czym polega swojskość, czym jest „naszość”. Jednym z takich ludzi był Robert z Ketton (floruit 1136-1157), który należy do najwcześniejszej generacji tłumaczy literatury arabskiej na łacinę. Ruch krucjatowy przyniósł zapotrzebowanie na głębsze zrozumienie świata arabskiego, w tym i dominującej w nim religii islamu. Robert dokonał przekładu całego Koranu na język łaciński, pracując w grancie badawczym, którego kierownikiem był Piotr Czcigodny, opat Cluny¹.W 1142 roku zorganizował on wyprawę naukową do Hiszpanii, gdzie podjęto decyzję o przełożeniu na łacinę „Apologii” al-Kindiego, w której autor ten bronił wiary chrześcijańskiej przed zarzutami ze strony muzułmanów. Okazało się jednak, że te argumenty arabskiego chrześcijanina są tylko połowicznie zrozumiałe dla łacińskich chrześcijan, gdyż nie znano w ogóle Koranu i argumenty odnoszące się do tej księgi nic nikomu na Zachodzie nie mówiły. Stąd na zlecenie opata Piotra Robert, który studiował w Paryżu, a potem bywał w Hiszpanii już w latach 30-tych XII w. i nauczył się arabskiego, przełożył około 1143 r. Koran na łacinę jako „Lex Mahumet Pseudoprophetae”. Do tłumaczenia Robert dołączył list do opata Piotra, w którym nie tylko definiuje islam jako lex letifera, ale także dookreśla, komu islam zagraża. Oczekiwać by można, że Robert użyje tu zbiorowego terminu Christianitas, uznając, że islam jest śmiertelnym wrogiem chrześcijaństwa, religii chrześcijańskiej, cywilizacji chrześcijańskiej. Tymczasem termin ten w ogóle nie pojawia się w jego wstępie. Zamiast tego mowa o Latinitas. To cywilizacji łacińskiej zagrażają arabskojęzyczni muzułmanie. To nie Christianitas, ale Latinitas zdaniem Roberta popadła w ignorancję i niedbałość, pozwalając rozplenić się po świecie wrogiej sprawie, czyli … innej cywilizacji. Robert, francuskojęzyczny Norman, urodzony w Lincolnshire, potrafiący czytać po grecku i po arabsku, podskórnie rozumiał, czym jest nasza cywilizacja.

* Uzupełnienie - moje zdanie o tym, że Żydzi stworzyli swoją religię w opozycji do chrześcijaństwa może uchodzić za kontrowersyjne, dlatego pozwolę sobie na dwa słowa komentarza. Po powrocie z wygnania babilońskiego ukształtowała się w Judei religia Mojżeszowa w takiej formie, w jakiej znamy ją z ksiąg Starego Testamentu. W kontakcie ze światem zewnętrznym, a zwłaszcza uniwersalistycznymi państwami hellenistycznymi, a potem imperium rzymskim religia ta rozwijała się, wytwarzając rozmaite nurty, do najwcześniej powstałego samarytańskiego doszły saducejski, faryzejski, esseński, różne mniej lub bardziej efemeryczne nurty mesjanistyczne. W latach 30-tych I w. n.e. w ramach religii Mojżeszowej pojawił się nowy, nieznany dotąd ruch religijny, zakładający, że Jezus Chrystus był Mesjaszem, wcielonym Bogiem i że wiara w niego jest niezbędna dla jednostkowego zbawienia. Ten nurt religii Mojżeszowej, otwarty na prozelityzm rozwinie się z czasem w osobną religię chrześcijaństwo, która doczeka się nowych ksiąg natchnionych - Nowego Testamentu. Dogmaty, zwyczaje i rytuały chrześcijaństwa będą w kolejnych wieki uściślane i doprecyzowane w ramach instytucji Kościoła powszechnego. Z religii Mojżeszowej wyłoni się także inny nurt judaizm rabiniczny, kontynuacja nurtu faryzejskiego. Podobnie jak chrześcijaństwo także judaizm rabiniczny doczeka się własnych ksiąg religijnych nieznanych pierwotnej religii Mojżeszowej, czyli Talmudu. Judaizm rabiniczny również wykształci nowe dogmaty, zwyczaje i rytuały, a niezwykle ważna w ich tworzeniu będzie konfrontacja tych dawnych wyznawców religii Mojżeszowej, którzy nie uznali Jezusa Chrystusa za Mesjasza, ze swymi eks-współwyznawcami, którzy podążyli za nowym nurtem. Judaizm rabiniczny kształtował się więc jako religia nieustannie odnosząca się do nowej sytuacji politycznej Żydów po zburzeniu Świątyni przez Rzymian, jak również nowej sytuacji religijnej, gdy doszło wśród Żydów do rozłamu na tle wiary w Chrystusa jako Mesjasza. Dlatego też i chrześcijaństwo, i judaizm rabiniczny wywodzą się z tej samej religii Mojżeszowej, żadne z nich jednak nią nie jest, gdyż wytworzyło nowe dogmaty. W świecie po-Chrystusowym za wyznawców starożytnej religii Mojżeszowej można by uznać  jedynie samarytan oraz karaimów, którzy swą wiarę opierają wyłącznie na Torze.

1Thomas E. Burman, Reading the Qur'an in Latin Christendom, 1140-1560, ss. 15-17.